Είναι πράγματι δύσκολο να εμποδίσεις τη διάχυση της πληροφορίας στα social media. Αλλά όπως πλέον έχουμε ανακαλύψει είναι εξίσου δύσκολο να εμποδίσεις τη διασπορά της παραπληροφόρησης. Ένας ικανός άνθρωπος ή ένα πολιτικό κόμμα που θέλει να υπονομεύσει τους επικριτές του στο ίντερνετ μπορεί να ανταποκριθεί με έναν ποταμό ψεύδους ή παραπλάνησης, καθιστώντας το πολύ δύσκολο για τους απλούς πολιτες να καταλάβουν τι ακριβώς συμβαίνει.

Ένα αδιάκοπο τσουνάμι πληροφόρησης που εκτυλίσσεται σε αληθινό χρόνο δημιουργεί το τέλειο περιβάλλον για τη διάδοση ψεμμάτων, θεωριών συνωμοσίας, κουτσομπολιών και «διαρροών» γράφει ο Ντάιμπερ στο δοκίμιό του. «Ανυπόστατοι ισχυρισμοί και αφηγήματα γίνονται viral, ενώ οι προσπάθειες για εξακρίβωση πληροφοριών αγωνίζονται να ακολουθήσουν στον ίδιο ρυθμό. Τα μέλη του κοινού, ανάμεσά τους ερευνητές και δημοσιογράφοι, μπορεί να μην έχουν τη γνώση, τα εργαλεία ή τον χρόνο για να επαληθεύσουν όσα διαβάζουν. Μέχρι να το κάνουν, τα ψέματα μπορεί να έχουν ήδη ενσωματωθεί στο συλλογικό ασυνείδητο».

Χαρακτηριστικό το παράδειγμα των πρόσφατων εκλογών στη Βραζιλία. Κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου, ο ακροδεξιός υποψήφιος Μπολσονάρο επένδυσε μεγάλα ποσά στην προώθηση κάλπικων πληροφοριών μέσω του WhatsApp, τηλεφωνικής εφαρμογής του Facebook, τις οποίες όπως αποδείχτηκε, οι αντίπαλοί του δυσκολεύτηκαν ιδιαίτερα να τις αντικρούσουν. Χρησιμοποιώντας το WhatsApp, οι υποστηρικτές του Μπολσονάρο έστελναν καθημερινά παραποιημένα ενημερωτικά μηνύματα στα κινητά εκατομμύριων Βραζιλιάνων: πειραγμένες φωτογραφίες που έδειχναν υψηλόβαθμα στελέχη του Εργατικού Κόμματος να διασκεδάζουν με τον Φιντέλ Κάστρο μετά την Επανάσταση της Κούβας, ηχητικά κλιπ που παρουσίαζαν αλλοιωμένες τις πολιτικές του αριστερού αντιπάλου Χαντάντ, καθώς και «διορθωτικές» ειδήσεις που υπονόμευαν τις αυθεντικές. Η επονείδιστη αυτή καμπάνια ήταν επιτυχής, επειδή το WhatsApp είναι ένα βασικό εργαλείο επικοινωνίας στη Βραζιλία, που το χρησιμοποιούν 210 εκατομμύρια κάτοικοι.

Ο Ντόναλντ Τραμπ και οι συνεργάτες του υιοθετούν παρόμοιες τακτικές. Ο Τραμπ δεν διστάζει να ψεύδεται, και, παρόλο που ο Τύπος του επιτίθεται, τα δεξιά μέσα ενημέρωσης παίζουν το παιχνίδι του, υιοθετώντας ό,τι λέει ως αληθινό στα σόσιαλ μίντια. Μια πρόσφατη έρευνα υποστηρίζει ότι οι συντηρητικοί ψηφοφόροι είναι τέσσερις φορές πιο επιρρεπείς στο να κοινοποιούν fake news στο Facebook απ’ ό,τι οι προοδευτικοί. Ενώ μια άλλη έρευνα –του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης– ανακάλυψε ότι οι συντηρητικοί επιδεικνύουν πολύ μεγαλύτερη προθυμία στο να διαδώσουν ειδήσεις-σκουπίδια (junk news), δηλαδή παραπλανητικές, δόλιες ή ανακριβείς πληροφορίες.

Στις Φιλιππίνες, ο πρόεδρος της χώρας Ροντρίγκο Ντουέρτε έχει καλλιεργήσει μια διαδικτυακή κοινότητα που αριστεύει στο «πατριωτικό τρολάρισμα»: στέλνει μηνύματα μίσους στους επικριτές του και διαδίδει συκοφαντίες για αυτούς. Έχει εντοπιστεί ένα δίκτυο περισσότερων από 12 εκατομμύρια λογαριασμούς σε διάφορες πλατφόρμες, οι οποίοι εκπονούν προπαγάνδα υπέρ του Ντουέρτε. Ο Ντουέρτε συμπεριελήφθη σε μια αναφορά των Ηνωμένων Εθνών σχετικά με το πώς η χρήση του facebook εκ μέρους του Φιλιππινέζου προέδρου έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην καμπάνια γενοκτονίας εναντίον της μειονότητας των Ροχίνγκια στη Μιανμάρ.

Οι ομοϊδεάτες συσπειρώνονται στο διαδίκτυο και πιο δυνατά από όλους «φωνάζουν» οι εξτρεμιστές. Οι διαδικτυακές κοινότητες λειτουργούν «οπαδικά»: στηρίζουν τους δικούς τους και «κράζουν» τους αντιπάλους τους. «Η έρευνα έχει δείξει ότι οι προσβολές, τα ψέματα και οι δόλιες τακτικές είναι αυτές που προκαλούν τη μεγαλύτερη εμπλοκή των χρηστών και κατ’ επέκταση τη συγκομιδή των πολύτιμων προσωπικών δεδομένων» σημειώνει ο Λούκα Μπέλι, καθηγητής Διαδικτυακής Διαχείρισης.

Τα ακροδεξιά κόμματα στοχεύουν διαδικτυακώς τις περιθωριακές ομάδες, όπως τους μετανάστες, τις εθνικές μειονότητες ή ακόμη και τους τοξικομανείς. Κάνουν τους ανθρώπους αυτούς να φαντάζουν τρομακτικοί κι επικίνδυνοι, ρίχνοντας λάδι στη φωτιά του φόβου και του μίσους εναντίον τους.

Μια μελέτη στη Γερμανία ανακάλυψε ότι οι περιοχές της χώρας όπου παρατηρείται μεγαλύτερη χρήση του Facebook είναι εκείνες όπου σημειώθηκαν τα περισσότερα εγκλήματα μίσους εναντίον μεταναστών (https://nyti.ms/2MHELn5). Το Facebook  έχει υιοθετήσει μια δεσμίδα μέτρων κατά των μηνυμάτων μίσους το τελευταίο διάστημα. Παρόλα αυτά, οι ειδικοί πιστεύουν ότι μεγάλο μέρος της σύνδεσης με τη βία δεν επιτυγχάνεται με την προφανή ρητορική μίσους αλλά μέσα από πιο διακριτικούς και υπόγειους τρόπους, όπως ο αλγόριθμος που καθορίζει το newsfeed του κάθε χρήστη. Αυτός ο αλγόριθμος έχει χτιστεί πάνω σ’ έναν βασικό στόχο: την προώθηση εκείνου του περιεχομένου που μεγιστοποιεί την ενασχόληση του χρήστη. Οι αναρτήσεις που «πατούν» πάνω σε αρνητικά, πρωτόγονα συναισθήματα, όπως ο θυμός και ο φόβος, έχουν την καλύτερη απόδοση και κατ’ επέκταση τη μεγαλύτερη διάχυση.

Σύμφωνα με αποκάλυψη του BuzzFeed, μεταξύ 2012 και 2017, επτά από τα δέκα πιο δημοφιλή άρθρα για την Άνγκελα Μέρκελ στο Facebook ήταν ψευδή. Από αυτά, τα τρία την κατηγορούσαν ότι έδειχνε υπερβολική επιείκια στους μετανάστες που απειλούν τη Γερμανία.

Τώρα, για να είμαστε ακριβείς, υπάρχουν μέρη όπου η αισιοδοξία για τις δυνατότητες των social media δεν έχει σβήσει. Στην Ουγγαρία, όπου ο πρωθυπουργός Βίκτωρ Ορμπάν έχει εξουθενώσει τον ελεύθερο Τύπο, το Facebook έχει αποδειχθεί ζωτικό εργαλείο αντιμετώπισης της κρατικής προπαγάνδας. Παράλληλα, οι Τούρκοι πολίτες που αγανακτούν με τις τυραννικές μεθόδους του Ερντογάν καταφέρνουν να μένουν συσπειρωμένοι στο διαδίκτυο. Τον Μάιο του 2018, όταν ο Ερντογάν υποσχέθηκε να παραιτηθεί, αν «μια μέρα ο λαός πει ‘‘αρκετά’’», περισσότεροι από ένα εκατομμύριο Τούρκοι κατέφυγαν στο twitter αναπαράγοντας τη λέξη “Tamam” («Αρκετά»).

Τα social media έχουν γίνει η πρωταρχική πλατφόρμα αντιπαράθεσης στην κυβέρνηση Ερντογάν, ενώ τα παραδοσιακά μέσα πλημμυρίζουν από φιλοκυβερνητικές ειδήσεις. Η κυβέρνηση του Σουδάν αναγκάστηκε να κλείσει ορισμένες πλατφόρμες στις αρχές του περασμένου Ιανουαρίου αντιδρώντας έτσι στο κίνημα που οργανωνόταν εναντίον της μέσω των social media.

«Η εξουσία πάντοτε μαθαίνει και τα ισχυρά εργαλεία έρχονται πάντοτε στα χέρια της. Αυτό είναι ένα από τα πιο  σκληρά μαθήματα της Ιστορίας αλλά και από τα πιο διαχρονικά. Βοηθάει να καταλάβουμε τους λόγους για τους οποίους, μέσα σε επτά χρόνια, οι ψηφιακές τεχνολογίες πέρασαν από το να χαιρετίζονται ως εργαλεία ελευθερίας και αλλαγής στο να κατηγορούνται για τις αναταραχές στις Δυτικές δημοκρατίες» σημειώνει η Ζεϊνέπ Τουφεκσί, τουρκάλα συγγραφέας, ακαδημαϊκός και κοινωνιολόγος της τεχνολογίας.

«Για πολύ καιρό, το Facebook Live αντιμετωπιζόταν ως ένα χρήσιμο εργαλείο για θετική κοινωνική αλλαγή. Στο τέλος, μπορεί να αποδειχτεί αδύνατο να διαχωρίσεις την καλή από το κακή επιρροή του» σημειώνει το έγκριτο New Yorker με αφορμή τη σφαγή στη Νέα Ζηλανδία.

Ίσως ο τρόπος να προχωρήσουμε μπροστά δεν είναι να καλλιεργήσουμε νοσταλγία για τους παλιούς καιρούς, αλλά να επιμείνουμε εμείς ως πολίτες στον έλεγχο των πληροφοριών μας, των πληροφοριοδοτών μας, στη διεκδίκηση ισχυρότερων θεσμών που θα βάλουν φρένο στην ανεξέλεγκτη εκμετάλλευση των ψηφιακών μέσων. Η ευθύνη δεν ανήκει μόνο στο facebook ή στο twitter αλλά σε κάθε ευσυνείδητο πολίτη γενικότερα.